Еуропа қазақтары жыл сайын екі күндік Құрылтай өткізіп тұрады, жұртшылық соған қатысуға тырысады. Голландияның Гаага қаласында жылда Наурыз тойланады, барша еуропалық қазақ сонда бас қосады. Наурыз, сондай-ақ, Еуропаның әрбір елінде аталып өтеді.
Бүгінде шетелдерде тұрақты тұрып жатқан қазақтар аз емес. Таяуда бізге сондай қандастарымыздың бірі – даниялық Қажы Әкбар Аюбимен сұхбаттас болудың сәті түсті. Ол Данияның ірі портты қаласы – Орхусте тұрады.
Жалпы, Данияда бүгінде 450 қандасымыз тұрады екен. Оның 60-ы кезінде Ауғанстаннан көшіп барғандар мен олардың ұрпақтары. Ол жаққа кейінгі кездері де барып орналасып жатқандар да бар. Даниялық қазақтар биыл Наурыз мейрамын екі мәрте атап өтпек екен. Біріншісі 22-наурызда ел астанасы – Копенгаген қаласында өтеді. Бүгінде Рамазан айы, көпшілік жұрт ораза тұтып жүргендіктен Наурыз мейрамын қосымша 5-сәуірде мерекелеу де ұйғарылған. Ол Орхус қаласында өтеді. Қазақ мәдени орталығының төрағасы ретінде Қажы Әкбар Аюби осы іс-шараларды ұйымдастыруға басшылық етуде.
«Сименс» компаниясында сарапшы
Қажы Әкбар Аюбидің аталары 1930-жылдардағы ашаршылық, саяси қуғын-сүргін кезінде Қызылорда өңірінен Ауғанстанға қоныс аударған екен. Атасы елге сөзі өтетін беделді жан болыпты. Бұхара медресесін бітірген дін адамы ретінде дүние-мүлкі тәркіленіп, жер аударылатын болғанда «қызылдардың» ішіндегі бір жанашыры хабар беріп, түнделетіп елден ауған. Осындай қуғын көрген адамдар бірігіп, алдымен Өзбекстанға, сосын Ауғанстанға өткен, сол жақта орнығып, тіршілік еткен.
Ауғанстанда 1978-жылы «Сәуір төңкерісі» орын алып, аласапыран басталған кезде Қажы Әкбар 6 жаста ғана екен. Екі жылдан кейін олардың отбасына Иранға өтудің сәті түседі. Қажы Әкбар сонда 15 жасына дейін жұмыс істепті. Сол жылы бұлардың отбасы Данияға көшкен. «Алғашында дат тілін меңгеру үшін бір жыл оқыдым. Мектепке 16 жасымда бардым. Дат балаларының тоғыз жылда алатын білімін бір жылда алып шықтым. Сабаққа үлгерімім аса төмен болған жоқ, емтихандардан жұрт қатарлы өттім. Сосын гимназияда, кейін университетте оқыдым. Жоғары білім алып, мамандық меңгерген соң су айдайтын насос шығаратын «Грундфас» деген компанияда, кейін жел диірмендерін жасаумен айналысатын «Вестас» компаниясында сарапшы болып жұмыс істедім. Бір жыл Дубайдағы араб компаниясында еңбек еттім. Кейін Данияға оралып, «Сименс-Энергия» компаниясына орналастым. Бүгінде осы компанияда жұмыс істеймін», – деді Қажы Әкбар біздің қойған сауалдарымызға орай.
«Сименс-Энергия» компаниясында бүгінде 100 мың адам жұмыс істейді екен. Компанияның жел диірмені мен оның бөлшектерін жасайтын, газдан электр қуатын өндіретін, бүкіл өндірілген қуатты бір жерге жинап, тұтынушыға бөлумен айналысатын және жаңа қуат көздері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізетін бөлімдері бар. Қажы Әкбар соның 26 мың жұмысшы еңбек ететін жел диірмендері бөлімінде еңбек етеді.
Жел диірмендері бөлімі оншор және офшор бөлімі болып екіге бөлінеді. Оншорында 5 мегаватқа дейін электр қуаты өндіріледі, ал офшорында өндірілетін қуат күші 14 мегаватқа дейін жетеді. Қажы Әкбардың қызметі – осы бөлімде аға сарапшы.
«Офшор бөлімінің өзінде қолданылатын құрал-жабдықтар, материалдар, қызмет көрсететін бөлімдер, шаруашылықпен айналысатын, жоба бөлімдері жұмыс істейді. Мен жоба бөліміндемін. Жел диірмендеріне қажетті құрал-жабдықтарды әлемнің әр бұрышындағы қолға алынған жобаларға жеткізіп, оны тиісті жеріне қондырып берудің, дрондардың, жалпы техниканың, жұмысшылардың бүкіл шығынын қадағалап отырамын. Қаражат жоба басталмай тұрып есептеледі. Талдау бағдарламасын жасап, артық-кемін есептеп отырамын.
Данияда «жасыл энергияға» басымдық беріледі. Жалпы, жел диірмендері мұнай, газ, көмірмен бірдей сұранысқа ие. Ол бойынша АҚШ-та, Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Еуропаның көптеген елдерінде қолға алынған жобалар бар. Біздің компания жылына шамамен 10 миллиард еуроға өнімдер сатады. Соның жарты миллиардтайы менің бюджетім болып табылады», – дейді Қажы Әкбар бауырымыз.
«Сименс-Энергия» осыған дейін өз жұмысына қажетті материалдың көбін, әсіресе сирек кездесетін металдарды Қытайдан алып келіпті. Кейінгі жылдары Қытай мен Тайвань арасындағы туындаған жағдайды ескеріп, Қытайдан алатын тауарды, сервистерді ол жақтан басқа мемлекеттерге көшіруді бастаған. Сирек кездесетін металдарды өздерінде өндіріп, өңдеу мәселесін қарастыруда. Қысқасы, кейінгі кездердегі АҚШ-тың, Қытайдың, Ресейдің әрекеттері «Сименстің» стратегиясын да өзгертуде. Ресейге салынған санкцияларға байланысты ол елге тауар жібермейді, одан ештеңе сатып та алмайды.
Гренландия несімен қызықтырады?
Осы орайда даниялық бауырымызға сирек кездесетін металдар жөнінде де сұрақ қойдық. Өйткені ондай металл қоры Дания корольдігіне қарайтын Гренландия аралында баршылық. Ол бүгінде сонысымен АҚШ-ты қызықтырып отырғаны да белгілі.
«Гренландияның аумағы өте үлкен. Оның үстіне үнемі қар мен мұз басып жататын өңірлерінің мұзы еру үстінде. Бұрын пайдалы қазба өндіруге сол қар мен мұз кедергі болып келсе, енді ондай проблема азаюда, өндірісті қолға алып, дамытуға болады. Жерінің қар жамылғысынан арылуы Азия мен Африка жақтан төте теңіз жолын ашуға да түрткі болуы мүмкін. Ол сауда-саттыққа аса қолайлы болмақ. АҚШ келіп база ашса, осы кемелер жолын бақылауға ие болады. Аталған үш жағдай стратегиялық жағынан АҚШ-ты қатты қызықтырып отыр. Гренландияны қосып алсақ, сатып алсақ деген ниет осыдан туған.
Ал Дания Гренландия тұрғындарының өмір сапасын жоғары деңгейде ұстап тұру үшін жыл сайын оған бюджетінің үштен бір бөлігін беріп тұрады. Өз алдына жеке ел болам десе Гренландияға сайлау өткізу арқылы өз мәртебесін өзгертуге құқық берілген, Даниядан бөлек шығам десе, шыға алады. Бірақ Дания оның бөлінгенін қаламайды, бұл ұстанымда оны Еуроодақ елдері бір ауыздан қолдайды. Егер бөлінер болса, онда Гренландия Данияның қаржылай жәрдемінен айырылады.
Жалпы, Гренландияның бар-жоғы 60 мың тұрғынының тең жартысы дерлік даниялықтармен некелесіп, араласып кеткен. Дания ондағы халықтың өз ерекшеліктерін сақтауына барынша жағдай жасап қойған. Мысалы, Дания Парламентінде олардың екі депутаты бар. Олар жиналыстарда өз тілімде сөйлеймін десе, оған ешкім де қарсы болмайды, оған құқы бар. Гренландияда өз алдымызға тәуелсіз ел боламыз деп жүргендер аз емес. Кейінгі кездері ондай әңгіме жиі естілетін. Дегенмен өткенде Д.Трамптың АҚШ-қа қосып алмақ ниетін естігенде халқы шошынып қалды. Өйткені АҚШ-тың кезінде үндістерді қандай күйге түсіргенін біледі. Ұлт ретінде жойылып кетуден қорқады. Жеке шықсақ, алпауыт елдердің ықпалына түспейміз бе деп үрейленетіндер бар. Сондықтан да кешегі күнгі өткен сайлауда әзірге Дания құрамынан шықпаймыз деген шешім қабылданып отыр», – деді Қажы Әкбар бұған байланысты.
Қорғаныс саласын күшейтуде
Бүгінде АҚШ пен Еуроодақ арасында салқындық пайда болғаны белгілі. Бұрын АҚШ-қа, НАТО әскери блогына сеніп келген Еуропа елдері енді етек-жеңін жиып, әсіресе қорғаныс саласын нығайтуға күш сала бастады. «Еуропа АҚШ-қа көп сеніп кеткен еді, билікке Трамп келгелі әлсіздігі білініп қалды, – дейді Қажы Әкбар. – Енді бұрынғы жабылып қалған қару-жарақ зауыттарын қайтадан іске қосып жатыр. Еуропада ақша, білім бар. Соны қазірге дейін қорғаныс саласына шығармай келді. Мысалы, Дания бұрын оған ішкі жалпы өнімнің 0,5 пайызын ғана бөлетін еді. Кей партиялар тарапынан «бізге қару-жарақ неге керек, бұрынғыдай КСРО жоқ қой, НАТО-ның құрамынан шығайық» деген әңгіме көп айтылатын. Халық қолдамаса, билік қорғаныс саласына ақша бағыттай алмайтын. Сол себепті әскери бөлімдері азайып, жағдайы төмендеп кеткен. Түрлі себептер тауып, әскерге де адамды көп ала бермейтін. Украинадағы жағдайды көргесін ойланып, ішкі жалпы өнімнен қорғаныс саласына бөлінетін қаржыны 1,5 пайызға жеткізген болатын, ал биылғы жыл басынан бері 3 пайыздан асырды. Қарулануды аса қолдай бермейтін халықтың жартысы бүгінде қорғаныс саласын дамытуға қаржы бөлуге қолдау білдіріп жатыр. Украинаны қорғайық, сол арқылы өзімізді де қорғаймыз деген дауыстар жиі шыға бастады.
Сондай-ақ Данияда, бүкіл Еуроодақта «Уатсап», «Фейсбук» сияқты желілерге, «Майкрософтқа», «Имейлге», «Чат ЖПТ», ІТ саласына деген көзқарас өзгерді, бұл бағытта өз тауарларын шығарып, айналымға енгізуді ойластыра бастады. Данияның бір бөлігі АҚШ тауарларына бойкот қойды, дүкендерде «Еуропада жасалған тауар» деп жұлдызды белгі қоятын болды. Жақында АҚШ темірге 25 пайыз салық салған болатын, соған орай АҚШ Еуропаға қанша салық салса, біз де оның тауарларына соншалықты салық саламыз деп айтып жатқандар бар».
Кешегі күні Копенгагеннің үлкен кинотеатрында Қазақстанның Семей сынақ алаңы мен сол маңда тұрған адамдар туралы деректі фильм көрсетілген. Оны көруге Данияда тұратын қазақтар да барған. Жалпы, бұл елде бұрыннан тұратын және кейініректе барып орнығып жатқан қазақтар осындай іс-шаралар мен Наурыз мейрамында, Құрылтайларда бас қосып, араласып тұрады.
Данияда халықтың әлеуметтік жағдайына көп көңіл бөлінеді, маңызды шешімдер халықпен ақылдасып шешіледі. Бұл елдің Еуроодаққа мүше бола тұра еуродан бас тарту, өз шекарасын сақтап қалу, ортақ әскер құруға қосылмау мәселелерін халық дауысқа салып шешкен. Сауда айналымында өзінің ұлттық валютасы – крон жүреді. Долларға шаққанда 1 долларда 7,5 крон бар. Елде ауаны ластамауға көп көңіл бөлінеді. Автокөлікпен жөнді-жөнсіз жүре беруді шектеу мақсатында 1 литр бензиннің құнын 13,5 кронға теңгеріп қойған. Яғни жанар-жағармай бағасы қымбат. Бұл ауаның шамадан тыс ластануын болдырмауға септігін тигізеді және сонымен қатар мемлекет бюджетіне салықтан қаржының көбірек түсуіне үлес қосады.
Данияда жалақы деңгейі жоғары. Мысалы, мұғалімдер 5 мың долларға дейін жалақы алады екен. Ондағы зейнетақы деңгейі де жоғары. Жұмыс істемей зейнетке шыққандар мемлекеттік зейнетақы алса, жұмыс орнынан «пенсияға» шыққандар мемлекеттікпен қоса өзінің жалақысынан айма-ай 12 — 15 пайыз аралығында ақша аударып тұрғаны есебінен зейнетақы алады. Жалпы алғанда, зейнетақы мөлшері 1,5 – 4 мың доллар аралығын құрайды екен.
Данияда азық-түлік құны біздегіден біршама қымбат, ал маркалы киімдер сапалы әрі арзан болып келеді. Сондықтан ол жаққа қонаққа барғандар көбіне бренд киімдер сатып алуға тырысады екен.
…Даниялық қазақ азаматы бізге осындай жайлар жөнінде айтып берді. Білгеннің зияны жоқ.
Д. НҰРПЕЙІС.