Ұлттық ат спорты бойдағы қанды қыздырып, делебені қоздырып, рухты көтеретіні рас. Ұлы дала ойындарының төресі көкпар ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатуының да себебі осында. Десе де ұлттық ат спорты сайыстарының ішінде дәл осы көкпарға қатысты түйткіл неге көп? Көкпаршылар арасында неге кикілжің жиі туындайды? Жүректілер мен білектілер додасында қауіпсіздік, тәртіп мәселесі назардан тыс қалып жатқаны қынжылтады.
Ат спортындағы келеңсіздіктер жайына сәл кейінірек қайта ораламыз. Әзірге Наурыз мерекесіндегі кейбір келеңсіздіктерге тоқталмай өтуге болмас. Елімізде Ұлыстың Ұлы күні — Наурыз мерекесін он күндік етіп тойлау үрдіске айналғалы біраз болды. Сол онкүндіктің ішінде Ұлттық спорт күні мерекесіне арнайы күн белгіленген. Осыны негізге алған наурызнама ұйымдастырушылар мейрамда көкпар ұйымдастырмаса да сауық-сайран салтанатында атбегілердің, шабандоздардың шеруін ұйымдастыруды ұмытпайды. Ал мұндай шеру шусыз өтпейтініне әлеуметтік желіде желдей тараған видео дәлел болды. Шерудегі асау тай кенеттен үркіп, наурыз мерекесін тамашалауға келген көрермен қауымды басып, жаншып, таптап кетті. Бұл — бұл ма, арба сүйреткен түйенің де ойқастап, икемге көнбей, «шөкке» ырық бермей, адамдарды таптай жөнелген видеоны да көпшілік көрген болар. Әрине, ұлттық ұлық мерекені дүркіретіп тойлатқан жақсы, алайда, қауіпсіздік шараларын қашан күшейтеміз? Көпшілік серуенде үлкен де, кіші де, тіпті жетекке алған бала мен қолға көтерген нәресте де болады. Дабыра музыка мен у-шуға үйренбеген төрт түліктің көпшілік арасында үркіп, ырыққа көнбеуі өте қауіпті. Ат тұяғы мен түйе табанына тапталған адамның ажал құшуы әбден мүмкін. Өмір бойына мүгедек арбасына таңылып қалса ше? Алла сақтасын дейтін шығарсыз, бірақ Жаратқан да сақтанғанды сақтайды емес пе?!
Полицейлер не дейді?
Көкпарға қайта оралайық. Жалпы, көкпардың түрі көп. Соның ішінде жаппай көкпарда тәртіпсіздік жиі орын алады. Себебі жаппай көкпарға қатысатындардың қарасы қалың. Оны басқарып, бақылап отыру оңай емес. Ат айналдыру, көкпарға тартылатын серкені ауырлату үшін ішіне әдейілеп тұз толтыру, атты жетекке алу сияқты түрлі құйтырқы тәсілдер қолданылып жататыны бар. Біреуге оның мықты атына көреалмаушылықпен қастандық жасау сирек те болса орын алып тұрады. Осындай жайлардың себебінен ерегіс, төбелес туындайды, тіпті қылмыс орын алған жайлар да бар. Мысалы, бұдан бірер жыл бұрын Түлкібас ауданындағы ауылдардың бірінде болған көкпарда адам өлімі орын алды. 26 жастағы азаматты одан төрт-бес жас кіші көрші ауылдың тұрғыны атып өлтірді. Осыдан төрт-бес жыл бұрын Қазығұрт ауданында да көкпар кезінде біреулер оқ атып, жұртты дүрліктірген еді. Онда да оқиға көкпар кезіндегі ерегістен туындаған болатын. Осы оқиға бойынша жедел іске кіріскен полицейлер бірнеше күдіктіні ұстап, олардан мылтық тәркілеген, өздерін қылмыстық жауапқа тартқан болатын. Төлеби ауданында да көкпар кезінде егде тартқан бір кісі мен 16 жасар баланың ажал құшқаны жайлы ақ халаттылардан естігенбіз.
Көкпардағы тәртіпсіздік, қылмыс оқиғалары қазір де жоқ емес. «Пәленшені жабылып соққыға жығып кетіпті» деген сөздер ел ішінен естіліп қалып жатады. Ал осындай оқиғалардың статистикасы бар ма? Мұны білсе, әрине, тек құқық қорғау органдары ғана біледі. Сондықтан біз Түркістан облыстық полиция департаментіне хабарластық. «Өткен жылы көкпар бойынша оқыс оқиға Түркістан облысының Сауран ауданында ғана тіркелген. Аталған жайтқа байланысты қылмыстық іс қозғалған. Көп жағдайларда жәбірленуші тарап арыз-шағым жазбайды, ал жазғандардың өзі арызын кері қайтарып алады», – деді бұл жайында Түркістан облыстық полиция департаменті баспасөз қызметінің жетекшісі Гүлнар Әбдіжаппарова.
Наурыз мерекесінде Оңтүстік өңірі аудандарында бірнеше көкпар ойындары болып өтті. Әсіресе Келес ауданында өткен командалық көкпар көпшіліктің көңілінен шыққан сияқты. Бұған әсіресе алдыңғы толқын өкілдері – байырғы шабандоздар дән риза.
– Кешегі күні Келес жақта жұрттың көңілінен шыққан бір әдемі көкпар өтті. Өзім елу жылдан астам уақыт көкпарға қатысқан адаммын. Жақсыны да, жаманды да көрдік. Жақсыны көргенде жаның жадырайды, әрдайым осылай жалғаса берсе екен дейсің. Түркістан облысы бойынша көкпар федерациясының президенті Ғани Ахметбаев ініміз бастаған азаматтардың еңбегін сезініп, риза болдық, – деп әсерімен бөлісті кәнігі көкпаршы Жасұзақ Сыдықов (суретте). – Көкпаршылар аудан-аудандардан команда-команда боп келді. Көкпар өте жақсы ұйымдастырылыпты. Тәртіп қатаң сақталды. Федерация басшылығы мен жергілікті жауапты азаматтардың бұл шаруаны абыроймен атқаруға күш салғаны айқын сезіліп тұрды. Алдағы болар көкпардың бәрін де енді солай өткізсе екен дейміз. Көкпарда тәртіп сақталу керек.
Көкпар өнеріне әркімнің-ақ таласы бар. Ол адамды шынықтырады, мықты етеді, патриоттық сезімді арттырады, елдің ынтымақ-бірлігіне де оның қосар үлесі көп. Дегенмен кей көкпарларға қарап тұрып елдің бұрынғы бірлігі, көкпаршылардың бойынан «елден ұят болмасын, ел нала болмасын» деген ұстаным, көзқарас жойылып бара жатыр-ау деген өкінішті ойлар да келеді. Көкпар төңірегіндегі кейбір тәртіпсіздіктерді көріп, адамдар пайдадан өзгені ойламайтын болғаны ма деп те көңіліміз пәс түсетіні рас.
– Көкпар қанды қыздырып, делебені қоздыратын спорт түрі ғой. Атқа мінген адамның арқаланып кететіні бар. Қарбалас талас-тартыс кезінде кей адам ашуын ірке алмай, сөзге келіп, ерегісіп, тіпті қамшы сілтесіп, төбелесіп қалуы секілді жайттар болып тұрады. Оған қаны қызған өзгелердің қосылып кетуі де мүмкін. Дегенмен кім де болса тәртіпке бас июі, менен біреу жәбір көрмесе екен деген тежеу ойында тұруы керек. Одан ешкім де кеміп қалмайды, қайта сыйы артады. Қара бастың емес, елдің қамын ойлаған, халықтың көңілінен шыққан азаматтарды жұрт мақтап жүреді. Елдегі жақсы азаматтар осылай әрекет ете берсе, бұл саладағы олқылықтар жойылады деп ойлаймын.
Көкпарға тәртіп өте керек. Олай болмаса, келеңсіз жайлар көбейіп кетеді. Мысалы, Тәжікстанда сондай болған. Додада тәртіпсіздік, қылмыс көбейіп кеткесін көкпар тартуды мүлде тоқтатып тастаған болатын. Ал бізде, Құдайға шүкір, ел сөзін тыңдайтын азаматтардың арқасында тәртіп орнап жатыр. Бүгінде әр елді мекенде ақсақалдар кеңесі, аудандық көкпар федерациялары бар, солардың бәрі бұл іске шама-шарқынша атсалысып жатыр деп ойлаймын. Тәртіп бұзғандарды көкпардан шығарып, қатысуын белгілі бір уақытқа шегеріп тастап та жатады. Өз басым осыны құптаймын, – дейді Жасұзақ Сыдықов.
Ж.Сыдықовтың жасы биыл 73-ке шыққалы отыр екен. Ол кісі жас кезінде еркін күреспен айналысқан, көкпаршы. Өз өңірімізді былай қойғанда, көрші Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғыз елдеріндегі көкпарларға да қатысып, аты дүрілдеген. Кезінде шаруашылықтарда басшылық қызметтер атқарған, бүгінде «Сұлтан» шаруа қожалығының төрағасы, ауылдың төбе биі. Осындай көпті көрген азаматтың Келесте өткен көкпар тәртібіне сүйсінуі бұл салада жақсы дамудың барлығын көрсетсе керек.
Сынықшы іздейтін көкпаршы көп
Тақымдары тастай, балуан бітімді көкпаршылардың дода кезінде мертігуі – жиі кездесетін жағдай. Сондай жарақат алғандардың кейбірі медициналық орындарға барғаннан гөрі ел ішіндегі мықты сынықшылардың жәрдеміне жүгінгенді жөн көреді екен. Мұны біз Сарыағаш ауданының Қабыланбек ауылында тұратын Гүлбахар Ерботаевадан білдік.
Г.Ерботаева – мамандығы бойынша дәрігер-терапевт, көпбалалы болғандықтан зейнеткерлікке ертерек шыққан. Сынықшылық өнер қонып, әкесінің жолын жалғастырып жүрген оның алдына бүгінде буын-омыртқа дертінен зардап шегетіндермен қоса оқыс оқиғадан жарақат алғандар да жиі барады екен. Әсіресе көкпар кезінде аяқ-қолын, қабырғасын, омыртқасын зақымдап алғандар Гүлбахардың жәрдеміне жүгінушілердің арасында баршылық. «Бейсенбі мен жұмадан басқа күндері сағат сегізден бастап науқас қабылдаймын. Ем алуға төңіректегі ауылдардан, аудандардан, Семей, Павлодар сияқты басқа облыстардан, Астанадан да адамдар келеді. Кей күндері түнгі сағат 1-ге дейін адам қарайтын кездерім бар. Алдыма бір күнде шамамен 50-60-тай, кейде одан да көп науқастар келеді. Арасында түрлі жағдайда сүйегін зақымдап алғандар бар, көкпарда жарақат алғандар да келеді. Көкпар қазан-қараша айларынан басталып, сәуірдің орта тұсына, кейде соңына дейін де болып жатады ғой. Маған ем алуға көкпаршылар осы бес-алты ай бойы кеп тұрады. Негізінен Төлеби, Қазығұрт, Келес, Сарыағаш, Жетісай, Шардара аудандарынан, әсіресе Сүткент, Абай, Тұрбат, Жаңабазар ауылдарынан, Шымкенттен, Тараздан, кейде Түркістан, Шәуілдір жақтардан да келеді.
Көкпарда ең көп сынатыны – балтыр сүйегі, қол, оң аяқ. Үшінші, төртінші, бесінші қабырғасы сынғандар, омыртқасы жарақаттанғандар келеді. Отаға түскісі келмейтіндерін айтады. Шамамның келгенінше көмектесудемін. Арасында сүйегі жарықшақтанып кеткен ауыр сынықтар болады, оларды бірден операцияға жіберіп отырамын. Бір байқағаным, көкпардан жарақаттанып, алдыма 12 – 16 жас аралығындағы балалар да көп келеді. Қолы, аяғы сынғандар болды. Олардың да біразын емдеп жаздым.
Шардарадан жұрт Сико деп атап кеткен жігіттің сынған сүйегін екі мәрте орнына келтіріп бердім. Өткен жылы бір көкпарда құлап, балтыр сүйегі сынып кеткен. Телефон соғып хабарласты. Алдында дәрігерлерге көрінген екен, ота жасамаса болмайды депті. Мен рентген көрсеткішін жіберткізіп қарап көрдім де, сынған сүйекті орнына келтіре алатынымды айттым. Арада көп өтпей үйге келді. Балтыр сүйегін орнына келтіріп, тиісті ем-дом жасадым. Содан сүйегі жақсы бітіп кетті. Сико арада көп өтпей түнделетіп алдыма тағы келді. Бұл жолы өткендегі аяғының тобығына таяу жерінің сүйегі сыныпты. Оны да салып бердім. Қанша зардап шексе де әлі көкпарды төңіректеп жүр екен», – дейді Гүлбахар сынықшы.
Көкпардың қиындығынан, қауіп-қатерінен қыңбайтын, додаға бұзып-жара кіретін жүректі, білекті, епті, мықты жігіттер көп. Көкпаршылардың ғана емес, сол көкпарды тамашалайтын жанкүйер де аз емес. Бүгінде жұрттың көкейінде көкпардың қай түрі болса да адал бәсекелестік жағдайында, әділ өтсе екен деген тілек қана бар. Ал мұндай көкпарды көрудің өзі бір ғанибет, көңілің көтеріліп, жаның жадырап қайтады. Аты шыққан небір мықты шабандоз-палуандарды, құны бірнеше мыңдаған долларға татитын сәйгүліктерді көріп сүйсінесің, сөзіне елді ұйытқан ел ағаларын көріп ғибрат аласың. Осы орайда тәртіп мәселесі түбегейлі жолға қойылса, нұр үстіне нұр болар еді. Қазақтың ғасырларға жалғасып келе жатқан ұлттық спорты жақсы жағына қарай дамып, өркендей беруі керек қой.
Д. НҰРПЕЙІС.
Суреттер Мақсат ШАҒЫРБАЙДІКІ